آنالیز خلا عملکرد برنج در شعیبیه خوزستان: عوامل کاهنده عملکرد، بیشترین سهم را در کاهش عملکرد دانه دارند

چکیده مقاله

یکی از مشکلات اساسی تولید محصولات زراعی در کشور ایران و بسیاری از کشورهای جهان، اختلاف بین عملکرد واقعی کشاورزان و عملکرد قابل حصول (عملکرد پتانسیل) است. به این فاصله و اختلاف عملکرد، خلأ عملکرد گفته می‌شود. از این‌رو، پژوهشی با هدف تعیین خلا عملکرد برنج در منطقه شعیبیه استان خوزستان انجام شد. این پژوهش در سال 1400 به صورت پیمایشی در 100 مزرعه از اراضی تحت کشت برنج منطقه شعیبیه شهرستان شوشتر انجام شد. برای تعیین خلا عملکرد دانه برنج از روش تحلیل مقایسه کارکرد استفاده شد. مدل‌سازی تولید دانه در مزارع برنج با بررسی رابطه بین تمامی متغیرهای مورد بررسی با عملکردهای دانه مشاهده‌شده در مزارع به روش رگرسیون گام به گام پیش‌رونده انجام شد. مدل تولید بدست‌آمده با این روش توانست 89 درصد از تغییرات عملکرد دانه مزارع برنج مطالعه‌شده را با متغیرهای مورد بررسی توجیه کند. نتایج نشان داد که بین میانگین عملکرد کشاورزان (47/5044 کیلوگرم در هکتار) و عملکردهای قابل‌دستیابی در منطقه (61/6902 کیلوگرم در هکتار) در حدود 1495 کیلوگرم در هکتار فاصله وجود داشت. از این مقدار خلاء عملکرد پیش‌بینی‌شده در منطقه، سهم عوامل سن کشاورز، شدت آلودگی مزارع به علف‌های هرز، حضور علف‌هرز بندواش در مزارع، استفاده از اصلاح‌کننده آب طی عملیات سم‌پاشی، شدت آلودگی مزرعه به آفت کرم ساقه‌خوار و شدت آلودگی مزارع به بیماری بلاست به ترتیب معادل 29/3، 29/62، 53/2، 99/6، 22/20 و 68/4 درصد بود. آنالیز خلا عملکرد برنج نشان داد که آلودگی مزارع به علف‌های هرز به‌تنهایی عامل حدود 3/62 درصد کاهش عملکردها نسبت به عملکردهای قابل‌دستیابی بود. در تمامی مزارع مورد مطالعه علف‌های هرز اویارسلام ارغوانی، درنه سرخه، لویی و قیاق مشاهده و ثبت شدند. با توجه به عدم وجود تنوع در مزارع، مدل قادر به تفکیک میزان افت عملکرد ایجاد شده توسط هر کدام از این علف‌های هرز نبود. شدت آلودگی مزارع برنج به علف‌های هرز نیز تنها در 6 درصد مزارع کم و در 94 درصد باقی‌مانده آلودگی متوسط تا بسیار زیاد مشاهده شد. برخی علف‌کش‌های مورد استفاده نظیر بن‌سولفورون-متیل و تری‌بنورون-متیل ارتباط منفی معنی‌داری با عملکردهای دانه مشاهده‌شده در مزارع برنج داشتند. از‌اینرو، به‌نظر می‌رسد کشاورزان می‌بایست در استفاده از این علف‌کش‌ها در مزارع برنج تجدید نظر نمایند. همچنین، تأخیر در کاشت و مصرف تجملی کودهای نیتروژن‌دار ارتباط نزدیکی با شدت آلودگی مزارع به علف‌های هرز و کاهش عملکرد داشت. در بررسی رابطه بین عملکردهای بدست‌آمده در مزارع برنج و تاریخ سم‌پاشی علف‌کش (31 تا 77 روز پس از کاشت) به‌وضوح رابطه منفی معنی‌داری مشاهده شد؛ یعنی با تاخیر در زمان سم‌پاشی و به‌تبع افزایش توان رقابتی علف‌های هرز که ممکن است با کاهش کارایی علف‌کش‌ها نیز همراه باشد، عملکردها به‌طور خطی کاهش یافت. در مجموع، از میان متغیرهایی که اثر معنی‌داری بر عملکردهای مشاهده‌شده در منطقه داشتند، به استثنای متغیر سن کشاورز، همگی مرتبط با عوامل کاهنده عملکرد، یعنی آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز بودند. بر اساس نتایج بدست آمده، عوامل کاهنده عملکرد، در مجموع، حدود 90 درصد از خلا عملکرد مشاهده‌شده در منطقه را توضیح داد.